Hogescholen en universiteiten in Nederland proberen het onderwijs inclusiever te maken. Dat gaat niet zonder eerst de Nederlandse taal te dekoloniseren. Taalhistoricus Ewoud Sanders: “De geschiedenis van het n-woord toont op pijnlijke wijze de witte superioriteitswaan.”

Het koloniale verleden heeft een jargon achtergelaten waarvan we de beladen oorsprong niet altijd beseffen. Dat stelt Ewoud Sanders, taalhistoricus en auteur van het boek 'Het n-woord'. “Dekolonisatie van taal begint bij bewustwording. Taal weerspiegelt de heersende verhoudingen in de maatschappij. Daarom is het ook nodig om taal te dekoloniseren”, zegt Sanders. Met zijn boek pakt Sanders, bekend van de taalrubriek 'WoordHoek' (twintig jaar lang in NRC-Handelsblad), een heikel onderwerp aan.

“De geschiedenis van het n-woord toont op pijnlijke wijze de witte superioriteitswaan”, zegt Sanders. Die leverde in de Nederlandse taal woorden op als négeren (ik néger, jij négert) voor 'hard en onbarmhartig behandelen'. En negerzweet voor 'koffie'. Sanders heeft ruim dertig jaar ervaring met onderzoek naar de geschiedenis van woorden en uitdrukkingen. In 2021 ontving hij daarvoor nog de Groenman Taalprijs . Sinds de publicatie van zijn boek krijgt Sanders vaak de vraag waarom hij, een witte man, dit boek heeft geschreven. “Hoe het voelt om gediscrimineerd te worden op basis van huidskleur weet ik niet uit eigen ervaring. Mijn intentie is vooral laten zien hoe racisme zich in de loop van de tijd heeft genesteld in woorden en uitdrukkingen. Omdat je natuurlijk altijd alert moet blijven op blinde vlekken, heb ik het manuscript laten meelezen door verschillende mensen van verschillende etniciteiten en leeftijden, in Nederland en Suriname”, vertelt Sanders.

Het n-woord ligt gevoelig. Sommige universiteiten, zoals Groningen, hebben een stijlgids. Toch is Sanders niet voor een verbod. Michiel van Kempen, bijzonder hoogleraar West-Indische letteren aan de Universiteit van Amsterdam (UvA), vindt evenmin dat het woord moet verdwijnen. “Een studente die bij mij een vak volgde beweerde in Het Parool dat een hoogleraar Caraïbische letteren in zijn colleges gewoon het woord 'neger' gebruikte. Dat is gemeen, hè? We hadden namelijk Mijn zuster de negerin behandeld, een roman van Cola Debrot, een Curaçaose schrijver. Als zij moest voorlezen zei ze: 'Mijn zuster de nnnnnn…'. Van Kempens antwoord: 'Luister, we spreken met respect over elkaar, er is hier niemand die buiten een historische context het woord 'neger' gebruikt'. Anderen zoals neerlandica en publiciste werkzaam in Suriname, Hilde Neus, wees er onder andere op, dat de opzoek mogelijkheden in oude bronnen dan wel heel erg ingeperkt worden. “Er gaat dan veel geschiedenis verloren omdat we bepaalde begrippen zoals neger niet meer invoeren in de zoekfuncties.” Publicist en verzamelaar van boeken over het koloniaal verleden, Carl Haarnack sluit zich daarbij aan.

Dat er nu wordt nagedacht over dergelijke gevoelige woorden, is duidelijk. Maar zijn er meer veranderingen in het taalgebruik? Vincent de Rooij, universitair docent Antropologie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) vindt het opmerkelijk dat de invloed van het Surinaams op het algemeen Nederlands heel beperkt is gebleven. Met 'Surinaams' wordt Sranantongo bedoeld, de lingua franca van Suriname.

“Het Surinaams beïnvloedt het Nederlands wel in het overvloedige gebruik van het werkwoord 'gaan'. Zoals in de zin 'ik ga het vinden'. Hier wordt 'gaan' gebruikt als hulpwerkwoord”, zegt de Rooij. “Het Surinaams lijkt ook medeverantwoordelijk voor het verdwijnen van het onzijdige woordgeslacht. Woorden met het bepaalde lidwoord 'het' gaan over naar de klasse van 'de'-woorden. In jongerentaal hoor je zo bijvoorbeeld 'de huis' in plaats van 'het huis' of 'een mooie huis' in plaats van 'een mooi huis'. De ontwikkeling waarbij woordgeslachten versmelten is een natuurlijke ontwikkeling binnen West-Germaanse talen. De invloed van het Surinaams kan deze ontwikkeling versnellen.”

Invloed Sranantongo

Uit onderzoeksliteratuur blijkt dat de meeste woorden in straattaal een Surinaamse (Sranantongo) herkomst hebben. Surinaamse woorden zijn vooral populair onder jongeren. “Straattaal past beter bij de belevingswereld en sociale kringen van jongeren. Bovendien is het gebruik ervan soms een manier om gesprekken voor bijvoorbeeld docenten geheim te houden”, zegt de Rooij. Op de universiteit hoort hij dat sommige studenten bepaalde woorden gebruiken die kenmerkend zijn voor straattaal. Het gaat daarbij meer om losse woorden of korte uitdrukkingen.

Cedric Verwey, student Creative Business aan de Hogeschool van Amsterdam, is een van de studenten die 'straattaal' spreekt. “Het is voor mij een tweede natuur, evenals elk ander woord dat uit mijn mond komt. Straattaal spreek ik selectief meestal met vrienden of gelijkgestemden. Op de Hogeschool van Amsterdam hoor ik andere studenten van Surinaamse komaf, maar ook medestudenten van andere nationaliteiten straattaal praten”, zegt Verwey.  

Het was taalhistoricus René Appel die in 1999 de term 'straattaal' introduceerde. Middelbare schooldocenten noemden het destijds nog 'smurfentaal': een mengeling van het Nederlands, Arabisch, Turks, Surinaams en Berbers die voor buitenstaanders onverstaanbaar was. De taal zou garant zou staan voor achterblijvende leerprestaties, beweerden de schooldocenten destijds. Maar het voor de buitenwacht vaak grove en beledigende 'straattaal'-uitingen had volgens Appel het karakter van 'ritual insult', en was dus eerder speels dan gewelddadig.

Onderzoek wijst uit dat ook Whatsapp-taal bijdraagt aan een creatief gebruik van taal en taalbeheersing, zeggen taaldeskundigen. Vanwege het gebruik op sociale media en tekstberichten, zoals appberichten en (rap)muziek, is straattaal niet alleen een spreektaal maar inmiddels ook een geschreven taal. Moet dus een officiële status krijgen binnen het onderwijs? Daar is geen consensus over, menen taalkundigen. Van Kempen vindt het geen goede zaak als straattaal de plaats inneemt van het Nederlands in het Nederlands onderwijs, met name op de universiteit: “Natuurlijk niet. Denk je dat er één Fransman is die erover denkt ooit het Frans aan de universiteit op te geven?

Faja, lau of nakken

Appel: “Het is lastig te voorspellen wat de toekomst van straattaal is. Er zal altijd een soort Nederlands zijn waarin gespeeld wordt met nieuwe woorden en woorden die ontleend zijn uit minderheidstalen. Een aantal van die woorden zal ook wel doordringen tot de spreektaal van grotere groepen, met name jongere sprekers. Het klinkt voor veel van hen spannender, cooler, vlotter dan algemeen Nederlands.”

Bijna iedere jongere kent woorden als faja (heet), lau (gek) of nakken (slaan), een vernederlandsing van naki. De transparante, eenvoudige structuur van de taal maakt dat Surinaamse woorden makkelijk aangeleerd kunnen worden. Daarnaast oefent de jongerencultuur van zwarte Surinamers al vanaf de onafhankelijkheid in 1975, toen grote groepen van hen naar Nederland kwamen, een grote aantrekkingskracht op Nederlandse jongeren uit. De Surinamers waren trendsetters in muziek, kleding en dans, waardoor het voor jongeren in Nederland aantrekkelijk werd om hun taalgebruik over te nemen.

De oudere generatie Surinamers heeft moeite met de manier waarop het Surinaams in jongerentaal wordt gebruikt, vervolgt de Rooij. “Ze zijn bang voor het ontstaan van een negatief imago van de Surinaamse gemeenschap. Het zijn vaak de grove woorden die in de Nederlandse jongerentaal voorkomen.”

Omdat veel straattaalwoorden agressief of stellig overkomen, wordt de taal nog vaak in één adem genoemd met taalverloedering en taalarmoede. “Maar dat hoeft echt niet zo te zijn”, zegt de Rooij. Sommige onderzoekers noemen straattaal zelfs een vorm van poëzie. Juist jongeren die het Nederlands goed beheersen, gebruiken de straattaal op inventieve manieren. Je merkt dit bijvoorbeeld wanneer jongeren met ouders of docenten praten: dan schakelen ze vaak feilloos over naar het 'normale' Nederlands.”

Opvallend is dat Surinaamse literatuur de afgelopen jaren volop in de belangstelling staat in Nederland. Schrijvers met Surinaamse afkomst krijgen enorm veel aandacht. Raoul de Jong (Rotterdam, 1984) schrijft romans, literaire non-fictie en essays in o.a. Vrij Nederland, Het Parool en NRC Handelsblad. Hij groeide op in Schiedam met zijn blonde Nederlandse moeder, maar zonder zijn Surinaamse vader. Over zijn Surinaamse roots heeft hij een boek geschreven: Jaguarman. "Ik was altijd al een beetje Surinaams, zonder dat ik het door had", vertelt hij. Pas op zijn 28e ontmoette hij zijn vader voor het eerst. Acht jaar na dat moment is zijn boek uitgekomen, waarin De Jong schrijft over Suriname, zijn voorouders en wat zij te vertellen hadden. Hij werkt aan het script voor een film over de Surinaamse anti-kolonialist, schrijver en verzetsstrijder Anton de Kom.  De geschiedenis van Suriname bestaat niet alleen uit duisternis en slavernij, ook uit hoop en levenskracht. Raoul de Jong zelf is een levend bewijs: zijn voorouders hebben op de een of andere manier overleefd. Met welke krachten deden ze dat? Aan welk wonder dankt hij dit leven?

Van een oudere generatie is de in Paramaribo geboren Astrid H. Roemer. Ze ontving in het najaar van 2021 van het Vlaams Comité van Ministers van de Taalunie de Prijs der Nederlandse Letteren. Roemer is de eerste auteur uit Suriname die bekroond wordt met de Prijs der Nederlandse Letteren. “Met haar romans, toneelteksten en gedichten bekleedt Astrid H. Roemer een unieke positie in het Nederlandstalige literatuurlandschap. Haar werk is onconventioneel, poëtisch en doorleefd. Roemer slaagt erin thema's uit de recente grote geschiedenis, zoals corruptie, spanning, schuld, kolonisatie en dekolonisatie, te verbinden met de kleine geschiedenis, het verhaal op mensenmaat”, aldus de jury. De uitreiking van de prijs ging niet door vanwege Roemers uitspraken in het publieke domein over de Decembermoorden in Suriname. Roemers literaire boodschap is onverminderd om '…lezers te inspireren om meer aandacht te hebben voor taalgebruik, de schoonheid van taal en alle mogelijkheden die taal ons biedt'.

“Als het ooit tijd is om van het bijzonder hoogleraarschap een gewoon, voltijds betaald hoogleraarschap te maken is het nu wel. Kijk eens hoe groot het aandeel Caraïbische geschiedenis en cultuur in de geschiedenis van de Nederlanden is, en hoe aanwezig Caraïbische mensen nu zijn in Nederland. Dat zegt meer dan genoeg”, meent Van Kempen, pleitbezorger van Caraibische literatuur, die op het punt staat om met pensioen te gaan.