Het koloniale verleden staat tegenwoordig hoog op de agenda. Maar het is nog geen verplicht onderdeel van de geschiedenisles op de basisscholen in Nederland. Wordt dat niet eens tijd? Particuliere initiatieven vullen de leemte.

“Voor veel kinderen is het een ver-van-je-bed-show. Iets wat zich afspeelt in Suriname, in Curaçao, in landen ver weg”, legt docent Nick de With uit. Hij is leerkracht op basisschool De Bron in Enschede. De school wilde het slavernij- en koloniaal verleden behandelen, dichterbij halen en tastbaar maken. Dus riep hij de hulp in van Maria Karg, cultureel antropoloog, docent en directeur van de Nederlandse Stichting Stil Verleden, die gastlessen voor volwassenen en scholieren op het basis- en voortgezet onderwijs verzorgt.

Tijdens de les haalt Karg een koffer tevoorschijn met objecten over het slavernij- en koloniaal verleden. De kinderen kunnen katoen voelen, suikerriet proeven en ondergaan hoe het is om geboeid of geketend te zijn. Op interactieve en speelse wijze vertelt Karg leerlingen van groep 5 tot en met 8 over de voormalige koloniën. Het accent ligt op het Nederlandse slavernijverleden wereldwijd.

Karg geeft nu al meer dan twintig jaar les op basisscholen in heel Nederland. “Wat ik vroeger miste in het reguliere geschiedenisonderwijs was dat slavernij in de gewezen koloniën helemaal niet aan de orde kwam. In voormalig Nederlands-Indië was nog eerder dan in Suriname en op Curaçao sprake van slavernij en bovendien was die groter qua omvang. Direct na de vestiging van Nederlanders in Azië, in de eerste helft van de zeventiende eeuw, begon de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op grote schaal het bezit van tot slaafgemaakten te promoten en handel te drijven in tot slaafgemaakte mensen rond de Indische Oceaan en in de Indonesische archipel.”

Aan bod in haar les komen de handelsposten van de Nederlandse VOC en de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC). (Was de VOC de spil van een omvangrijke handel in tot slaafgemaakten in Zuidoost-Azië, de WIC vervulde die rol in West-Indië, zoals Suriname vroeger heette, red.). Ze vertelt over de Christen-tot slaafgemaakten in de 17e eeuw, maar ook over de moderne vormen van slavernij en de impact van slavernij op onze huidige samenleving. “Zo vergroten de leerlingen hun kennis over wat slavernij eigenlijk is, en dat het al vanaf de Oudheid bestaat”, vertelt Karg. Ze merkt dat kinderen zich door deze manier van lesgeven wel betrokken voelen bij het onderwerp en verhalen daarover met elkaar gaan delen.

“Er is niet alleen aandacht voor wat er op de plantages is gebeurd”, verklaart docent de With. “Er wordt ook gekeken naar de omgeving van Enschede, waar en op welke manier er geprofiteerd werd van slavernij en op welke manier het slavernijverleden doorwerkt in de huidige generaties.” Niet alleen in het westen van Nederland, maar ook in Overijssel waren mensen betrokken bij de slavenhandel en slavernij. Overijsselaars met aandelen in plantages werden bij de afschaffing van de slavernij in 1863 'gecompenseerd', slaafgemaakten werden meegenomen naar Overijssel en leefden hier.

Nazaat van plantagedirecteur

Karg meldt in de lessen dat zij afstamt van een slaafgemaakte vrouw en een directeur van een katoenplantage in Suriname. Dat weet zij dankzij het 'Surinaamse slavenregister', dat in juni 2018 "blank" is gemaakt. Daarin  zijn  de namen van tot slaafgemaakten tussen 1830 en 1863 te vinden. Haar Duitse overgrootvader Johann Matthias Karg kwam in 1791 aan op de Surinaamse katoenplantage 'Johanna en de Zwarigheid' en schopte het tot directeur. Slaafgemaakte Jacoba en haar drie kinderen werkten daar op de plantage. Op 15 mei 1835 kocht Johann Karg vier tot slaafgemaakten, die hij twee weken later op zijn plantage inruilde voor Jacoba en haar drie kinderen. Een jaar later werden zij op verzoek van slavenhouder Karg tegen een aanzienlijke vergoeding 'vrijgemaakt' door het koloniale bestuur. Waarom? De kinderen waren zijn eigen kinderen, en Jacoba was hun moeder. Toen Karg dit een paar jaar geleden voor het eerst las, lag ze er wakker van. Inmiddels heeft ze vrede met het verleden.

“De voorstelling is onderdeel van de gastcolleges Hedendaags Burgerschap, Slavernij en Jij”. De kinderen stellen vragen over de omstandigheden van de tot slaafgemaakte kinderen en zijn onder de indruk van het tragische lot van het tot slaafgemaakte meisje Jaquelina. 'Hoe was het om als kind slachtoffer te zijn van de mensenhandel en wat betekende het om op te groeien in slavernij in Suriname of op de eilanden?' 'Wat waren hun levenskansen, hoe werden ze opgevoed, waaruit bestond hun werk, kregen ze straffen en volgden ze ook onderwijs?' Die vragen komen allemaal aan bod”, vertelt Bijnaar, die voor het Nationaal Instituut Slavernij Verleden ook heeft meegewerkt aan tentoonstellingen zoals Doorbreek de Stilte! en het project Kind aan de ketting, Opgroeien in slavernij, toen en nu.

Dit laatste project resulteerde in 2010 in een tentoonstelling in Suriname en trok maandelijks zo'n drieduizend bezoekers, onder meer uit het buurland Brits-Guyana. Van het verhaal van Jacquelina werd in hetzelfde jaar ook een stripboek gemaakt. Jacquelina. Slavin van Plantage Driesveld was het eerste Nederlands stripboek over slavernij.

De slavernij in Suriname en de Antillen was vanaf begin twintigste eeuw in Nederland uit het collectieve bewustzijn weggezakt, en stond lange tijd ook niet zo hoog op de agenda van historici als nu. Bijnaar merkt nu echter een toenemende interesse over de erfenis van het slavernijverleden. “Verschillende organisaties zetten zich actief in voor een publieke erkenning van de geschiedenis en de erfenis van de trans-Atlantische slavernij. Het koloniale verleden is als leidmotief terug in ons collectief bewustzijn”, zegt Bijnaar. En ze is vastbesloten er alles aan te doen om dat zo te houden.

Maria Karg stelt: “Het is een lang proces geweest om de slavernij en een held als Anton de Kom opgenomen te krijgen in de Canonvensters.”

De geschiedenis van Indonesië, het Caribisch gebied en het onderwerp slavernij waren al eerder in de Canon opgenomen. Maria Karg van Stil Verleden merkt dat er leerkrachten zijn die dit onderwerp nog steeds niet durven te behandelen omdat ze onvoldoende kennis hebben van het slavernijverleden in Suriname en het Caribisch gebied.

In 2021 is Tuithof benoemd tot commissielid van de Rijksadviescommissie 'Versterking kennis geschiedenis voormalig Nederlands-Indië'. De commissie presenteerde haar rapport 'Versterking kennis geschiedenis voormalig Nederlands-Indië' aan het kabinet. Eén van de adviezen was om Nederlands-Indië en Indonesië een prominentere plek te geven in het vóórtgezet onderwijs. Het project Indisch Erfgoed Digitaal zou bovendien moeten worden uitgebouwd tot een dynamisch digitaal platform voor de onderwijs- en erfgoedsector. Gastlessen over Nederlands-Indië zouden op meer scholen gegeven kunnen worden.

Gedeelde historie

“Het koloniale verleden is geen verplicht onderdeel in de geschiedenisles op basisscholen. Het slavernijverleden en de afschaffing van de slavernij zijn wel opgenomen in de kenmerkende aspecten die in de kerndoelen (van de Canon van Nederland, red.) staan, maar deze kenmerkende aspecten leven nauwelijks bij leerkrachten,” zegt Marjan de Groot-Reuvekamp namens de Vereniging van Leraren Geschiedenis in Nederland (VGN). Zij pleit ervoor dat basisschoolkinderen al vanaf zeven jaar leren over de koloniale geschiedenis en de erfenis van de slavernij. “Kritisch omgaan met informatie over ons eigen verleden moet al op jonge leeftijd beginnen. Zolang je een taal gebruikt die ze begrijpen, vinden kinderen geschiedenis interessant”, weet De Groot-Reuvekamp.

“Ook in Suriname zelf wordt de bewustwording over het slavernijverleden opgevoerd. In groep 1 tot en met groep 8 van de basisschool wordt er zeker aandacht aan het slavernijverleden besteed. In de geschiedenisboekjes worden vrijheidsstrijders Boni en Kwaku genoemd. Alleen discussiëren de kinderen hier niet actief over en worden ze ook niet gestimuleerd om op onderzoek te gaan”, aldus vakdocent beeldende vorming en kunsteducatie Noémi Beyer. Ze is net terug van een bezoek aan haar geboorteland Suriname.  Op Plantage Resort 'Frederiksdorp', heeft ze samen met Maritza Rietdijk en Janne Igbuwe een educatief project uitgevoerd, waarbij leerlingen van de vierde, vijfde en zesde klas van de Surinaamse Margritaschool de Boni Trail bezochten. Hun ervaringen hebben ze nadien in een eigen kunstwerk verwerkt.

In 2022 lanceerde Plantage Resort 'Frederiksdorp', een voormalige achttiende-eeuwse koffie- en cacaoplantage, het eerste educatieve en historische 'slavenpad' in Suriname: de Boni Trail. Door het volgen van een pad door het bos leren bezoekers over het leven van de legendarische vrijheidsstrijder 'Boni', een kind van een tot slaafgemaakte vrouw die in de achttiende eeuw was gevlucht van de plantage. Vanuit de jungle leidde Boni tientallen jaren aanvallen op plantages in de omgeving. De Boni Trail is het resultaat van de Twinning-faciliteit,  een financieringsregeling vanuit de Nederlandse overheid voor projecten in Suriname. Met het pad wil Sirano Zalman, directeur van Plantage Resort Fredriksdorp, het slavernijverleden vanuit de strijd voor vrijheid vertellen, en niet vanuit het slachtofferschap.

Beyer is één van de initiatiefnemers van het uitwisselingsprogramma tussen scholieren van de Flevoparkschool in Amsterdam-Oost en de Margritaschool in Commewijne, Suriname. Op 1 juli was het 160 jaar geleden dat de slavernij in Suriname wettelijk werd afgeschaft, al zou het nog tien jaar duren alvorens de slavernij in Suriname ook effectief aan zijn einde kwam. 1 juli staat bekend als Keti Koti, een van oorsprong Surinaamse feestdag ter viering van de afschaffing van de slavernij. De naam stamt uit het Sranantongo, de lingua franca van Suriname, en betekent 'ketenen gebroken'.

Als onderdeel van de herdenking was er voor het eerst een digitale uitwisseling tussen de kinderen van de Flevoparkschool in Amsterdam en de Margritaschool in Commewijne. “De kinderen stelden zich in korte filmpjes aan elkaar voor. Hierbij is ook hun omgeving gefilmd, zodat het duidelijk werd hoe ze wonen”, legt Beyer uit. Ze gelooft in de kracht van kennisuitwisseling. “Uitwisseling vergroot de kennis over het slavernijverleden, de kinderen worden zich spelenderwijs bewust van de zichtbare erfenis daarvan in hun omgeving. Ze gebruiken bij het schilderen natuurlijke producten als koffie, pinda, zout en bladeren die afkomstig zijn uit de omgeving en die ook iets vertellen over de geschiedenis van de plantage”, zegt Beyer.

“Via de erflijn van mijn moeder ben ik een nazaat van de tot slaafgemaakte Sophia en van de rijke plantagehouder Egbert van Emden”, verklaart Beyer. “Alles viel op zijn plek toen ik me verdiepte in de geschiedenis van het slavernij- en koloniaal verleden. Ik voelde me intens verbonden met de stad Amsterdam, waar mijn voorouder Van Emden vandaan kwam. Die trok later naar Suriname en werd daar 'slavenhouder'. Pijnlijk? “De hang naar Suriname en de liefde voor het land en de mensen blijft”, zegt Beyer. “Als je weet wat je achtergrond is, kan je trots zijn op wie je bent!”